Ν. Αλεξόπουλος/Κ. Παπαδημητρίου
απόσπασμα από το μάθημα Κράτος και Διοίκηση της Κοινής Φάσης Σπουδών ΕΣΔΔ, 2005-2006
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ “Το κράτος γίνεται σήμερα ουσιαστικά αντιληπτό μέσω της δράσης του, είτε αυτή θεωρηθεί θετική είτε αρνητική. Η δράση του κράτους αναδεικνύεται ως κεντρικό φαινόμενο διερεύνησης της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης, τονίζοντας ιδιαιτέρως το θέμα της διακυβέρνησης, την ικανότητα δηλαδή διαχείρισης της συνθετότητας των σημερινών κοινωνιών.” (Μuller & Surel). Θεσμικές προσεγγίσεις του κράτους Lock: Το κράτος βασίζεται στη συναίνεση των πολιτών και η κυβέρνηση δεν πρέπει να έχει απόλυτες εξουσίες. Ο λαός είναι αυτός που εξουσιοδοτεί την κυβέρνηση να κυβερνά και αυτή, οφείλει να τον υπηρετεί. Ο ρόλος του κράτους στον οικονομικό τομέα, όπου αναπτύσσουν δραστηριότητα τα άτομα, πρέπει να είναι αυστηρά περιορισμένος. Rousseau: Το κράτος δημιουργήθηκε από την ανάγκη των ανθρώπων, να βρουν αποτελεσματική λύση στον μεταξύ τους καθολικό πόλεμο. Προήλθε από την συμφωνία τους για τη σύστασή του (“κοινωνικό συμβόλαιο”) και εκφράζει την γενική θέληση των ανθρώπων. Το θεμελιακό ανθρώπινο πρόβλημα είναι “..να βρεθεί μια μορφή κοινότητας που να υπερασπίζεται και να προστατεύει με το σύνολο των δυνάμεών της, την προσωπικότητα και την περιουσία κάθε μέλους και μέσα στα πλαίσιά της, παρόλο που ο καθένας είναι ενωμένος με όλους, δεν υπακούει παρά στον ίδιο τον εαυτό του και παραμένει το ίδιο ελεύθερος όπως και πριν”. Σε αυτό το πρόβλημα, το κοινωνικό συμβόλαιο προσφέρει λύση. Η ουσία του συμβολαίου αυτού έγκειται στο ότι, “..ο καθένας από μας βάζει από κοινού την προσωπικότητά του και όλη του τη δύναμη, κάτω από την υπέρτατη καθοδήγηση της κοινής βούλησης…”. Hegel: Το κράτος είναι η υλοποίηση μιας ηθικής ιδέας, είναι το βήμα του Θεού επί της γης. Αποτελεί μια οντότητα ξεχωριστή και πάνω από τις κοινωνικές και ιστορικές δυνάμεις που το δημιούργησαν. Ο σκοπός του κράτους (της εποχής του) είναι να εξελιχθεί σε ένα κράτος λογικής. Το κράτος αποτελείται από τρεις βασικές εξουσίες, τον μονάρχη, την εκτελεστική (στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η δικαστική) και την νομοθετική. Η εκτελεστική εξουσία μέσω της δημόσιας διοίκησης, εφαρμόζει τις κατευθύνσεις της νομοθετικής και διαχειρίζεται τις κρατικές υποθέσεις. Η δημόσια διοίκηση πρέπει να είναι ανοιχτή για όλους και οι δημόσιοι λειτουργοί πρέπει να εκλέγονται με αξιοκρατικά κριτήρια. Ωφελιμιστές (Bentham, Mill) Το κράτος πρέπει να αποβλέπει στην επίτευξη της ευτυχίας-ευδαιμονίας της πλειονότητας των υπηκόων του. Στην ιδιωτική κοινωνία τα άτομα προσπαθούν με τις δικές τους δυνάμεις να αυξήσουν τον πλούτο τους με συνέπεια να λειτουργεί και να αναπτύσσεται περαιτέρω η οικονομία. Άρα, μέσω του ατομικού προωθείται και το δημόσιο συμφέρον. Η αρμονία ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό συμφέρον επιτυγχάνεται μέσω των νόμων. Κατά τον John Stuart Mill, το κράτος είναι δημιούργημα της ανθρώπινης βούλησης. Η αποδοχή και η προσαρμογή των ατόμων στους κανόνες που αυτό θεσπίζει, συμβάλλουν στην ομαλή λειτουργία του. Το κράτος οφείλει να στηρίζει την λειτουργία του στην πρόοδο και την εξασφάλιση της δημόσιας τάξης. Τα βασικά στοιχεία του δημοκρατικού-φιλελεύθερου κράτους αποτελούν: ο λαός, οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι και ο κρατικός μηχανισμός. Marx-Engels: Το πολιτικό φαινόμενο είναι μια αντανάκλαση των παραγωγικών σχέσεων και της πάλης των τάξεων. Άρα το κράτος, ως θεσμός της κοινωνίας, προσδιορίζεται από την εκάστοτε μορφή της ταξικής πάλης, αποτελώντας πάντα τον μηχανισμό εξουσιάσεως και υποταγής της μιας τάξης στην άλλη (κυρίαρχη). Σε καμιά περίπτωση δεν είναι ουδέτερο, ακόμα και αν παίρνει τη φαινομενική εικόνα ενός αμερόληπτου κριτή πάνω από τις τάξεις. Παρόμοιους μύθους αποτελούν επίσης το γενικό συμφέρον και το κοινό καλό. Στην πραγματικότητα το κράτος, δεν εκφράζει, δεν μεταφράζει και δεν επικυρώνει παρά την κυριαρχία μιας τάξης. Είναι “η οργανωμένη εξουσία μιας τάξης, με στόχο την καταπίεση μιας άλλης”, είναι ένας τεράστιος γραφειοκρατικός και στρατιωτικός μηχανισμός στα χέρια της κυρίαρχης κάθε φορά τάξης. Durkheim: Σε εποχή (τέλη 19 αιώνα) που ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας διαρκώς διευρύνεται, το κράτος κατακτά μια θέση και του αναγνωρίζεται αντίστοιχη φύση, που συναρτάται με την κοινωνική εξέλιξη. ”Όσο αναπτύσσονται οι κοινωνίες τόσο αναπτύσσεται και το κράτος, οι λειτουργίες του πολλαπλασιάζονται, εισδύουν περισσότερο σε όλες τις άλλες κοινωνικές λειτουργίες, που έτσι τις συγκεντρώνει και τις ενοποιεί”. Το κράτος παραλληλίζεται και φαίνεται να αντιστοιχεί, με τον εγκέφαλο του ανθρώπου. Weber: Κράτος είναι η κοινότητα εκείνη των ανθρώπων, που διεκδικεί αποτελεσματικά για τον εαυτό της, το μονοπώλιο στη χρήση και άσκηση νόμιμης φυσικής βίας πάνω στα μέλη της, μέσα σε έναν ορισμένο γεωγραφικό χώρο, για την επιβολή της τάξης. Το μονοπώλιο αυτό, για την άσκηση νόμιμης βίας, είναι το μέσο με το οποίο το κράτος κυριαρχεί στην εδαφική του επικράτεια. Χωρίς αυτήν τη δυνατότητα δεν θα μπορούσε να αναγκάζει τα άτομα (κυβερνώμενους) να υπακούν σε διαταγές (κανόνες) ορισμένου περιεχομένου, που προέρχονται από τα κρατικά όργανα (κυβερνώντες). Προκειμένου όμως να υλοποιούνται οι διαταγές αυτές και το κράτος να λειτουργεί, είναι απαραίτητος ένας μηχανισμός, ένα εργαλείο κίνησης και το εργαλείο αυτό, ο μηχανισμός αυτός, είναι η οργανωμένη με ορθολογικές αρχές δημόσια διοίκηση, δηλαδή η γραφειοκρατία. Το επιπλέον στοιχείο που εγγυάται την προσδοκία και επίτευξη αποτελεσμάτων από τη λειτουργία της γραφειοκρατίας, είναι το δίκαιο. “Η διακυβέρνηση μέσω ενός γραφειοκρατικού διοικητικού προσωπικού” είναι η καθαρότερη μορφή νόμιμης διακυβέρνησης. Η γραφειοκρατία λοιπόν είναι το εργαλείο που με τις ρυθμίσεις του δικαίου, επιτυγχάνει την υλοποίηση των σχεδίων του κράτους. Χωρίς γραφειοκρατία δεν υφίσταται ουσιαστικά οργανωμένο κράτος. Ως γραφειοκρατία ορίζει το “..επιστημονικά εκπαιδευμένο προσωπικό, οργανωμένο πάνω σε αρχές αυστηρής πειθαρχίας και προσήλωσης στην ιεραρχία, στο οποίο επαφίεται η διοίκηση του κράτους..”. Πουλαντζάς: Εξετάζοντας την έννοια της εξουσίας και ειδικότερα της κρατικής εξουσίας δέχεται ότι “..οι θεσμοί, εξεταζόμενοι από την άποψη της εξουσίας, δεν μπορούν, παρά να αναφέρονται στις κοινωνικές τάξεις που κρατούν την εξουσία. Αυτή η εξουσία των κοινωνικών τάξεων είναι οργανωμένη, κατά την άσκησή της, σε ειδικούς θεσμούς, σε κέντρα εξουσίας, ενώ το Κράτος μέσα σ αυτό το πλαίσιο είναι το κέντρο άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι τα κέντρα εξουσίας, οι διάφοροι θεσμοί οικονομικού, πολιτικού, στρατιωτικού, πολιτιστικού κλπ, χαρακτήρα είναι απλά εργαλεία, όργανα ή προσαρτήματα της εξουσίας των κοινωνικών τάξεων. Διαθέτουν την αυτονομία τους και τη δομική του ειδικότητα..”. Πλουραλιστικές προσεγγίσεις του κράτους Σύμφωνα με αυτές το κράτος είναι αποτέλεσμα ισχυρών κοινωνικών διεργασιών και αντί να διαμορφώνει την κοινωνία, συνιστά παράγωγο της αλληλοδιάδρασης μεταξύ ομάδων που συγκροτούνται ελεύθερα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια μορφή “πέπλου”, μιας δομής δηλαδή τελείως διαπερατής από τα επιμέρους συμφέροντα και τον ανταγωνισμό των διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Dahl: Αναδεικνύει ως βασικό πεδίο ενδιαφέροντος της πολιτικής επιστήμης, την ανάλυση των πολιτικών επιλογών, δηλαδή “την έρευνα για επιλογές ή πράξεις που αποβλέπουν στο να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα σε μία υπάρχουσα τάξη πραγμάτων και ένα δυνατό μέλλον που θα μπορούσε να είναι καλύτερο”. Αυτό που αναζητούν οι άνθρωποι είναι “μια πολιτική που θα μεταφέρει κάποιον από εκεί που είναι εκεί που θέλει να είναι..”. Επικεντρώνοντας την έρευνα σε αυτά, “η ανάλυση των πολιτικών επιλογών διαφέρει από την εμπειρική και την κανονιστική ανάλυση, που αποτέλεσαν συστηματικές και διανοητικές απασχολήσεις επί χιλιάδες χρόνια. Η ουσία του προσανατολισμού των πολιτικών επιλογών είναι μια εξέταση των εναλλακτικών λύσεων και των συνεπειών τους..”. Όσον αφορά τον κύριο κρατικό σχηματισμό, δέχεται μαζί με τον Lindblom πως, “οι κυβερνήσεις είναι ..οργανισμοί που έχουν ικανοποιητικό μονοπωλιακό έλεγχο για να επιβάλουν μια πειθαρχημένη διευθέτηση των διαφωνιών με τους άλλους οργανισμούς στο πεδίο της δραστηριότητάς τους”. Downs: Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα τι πραγματικά κάνει η κυβέρνηση με τις εξουσίες της ή στο “ποιός είναι ο ενδεδειγμένος ρόλος της κυβέρνησης στον καταμερισμό εργασίας”, εάν δεν προσδιορίσει πρώτα την ηθική σχέση που συνδέει την κυβέρνηση με την κοινωνία. “Δεδομένου όμως ότι ο προσδιορισμός αυτός έχει κανονιστικό χαρακτήρα και όχι θετικό, βρίσκεται έξω από τα όρια της μελέτης μας”. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν την ανάλυση, χωρίς ηθικά αξιώματα σχετικά με την πραγματική φύση και την αναγκαιότητα δημιουργίας των κυβερνήσεων, δέχεται ότι: “(1) η κυβέρνηση είναι ένας ιδιαίτερος και μοναδικός κοινωνικός φορέας εξουσίας και (2) έχει ένα συγκεκριμένο έργο στον καταμερισμό της εργασίας”. Αποδίδει μεγάλη σημασία στην λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, των οποίων προσδιορίζει τις απώτερες επιδιώξεις και αναδεικνύει τις βαθύτερες βλέψεις των μελών τους. “Το κόμμα είναι ομάδα ανθρώπων που ζητούν να ελέγξουν τον κυβερνητικό μηχανισμό κερδίζοντας τη νίκη στις εκλογές. Η αποστολή τους στον καταμερισμό της εργασίας είναι να χαράξουν και να εφαρμόσουν κυβερνητική πολιτική κάθε φορά που κατακτούν την εξουσία…Ωστόσο, τα μέλη τους κινητοποιούνται από τις προσωπικές τους επιθυμίες, για εισόδημα, γόητρο και εξουσία-επιθυμίες που εκπληρώνονται όταν το κόμμα τους κερδίσει τις εκλογές. Έτσι, η εκπλήρωση της κοινωνικής τους αποστολής είναι γι αυτούς μέσο για την ικανοποίηση των προσωπικών τους φιλοδοξιών..”. Olson: Θεωρεί ότι “το κράτος είναι πριν από κάθε τι μια οργάνωση που παρέχει δημόσια αγαθά στα μέλη της, στους πολίτες και κάθε άλλος τύπος οργάνωσης παρόμοια παρέχει συλλογικά αγαθά στα μέλη του.” Επιπλέον, όσον αφορά τα κίνητρα των ατόμων για να συνεργάζονται σε κάθε είδους ομάδες, είτε μικρές είτε μεγάλες, επικρίνει με αυστηρότητα την άποψη που δέχεται ότι, οι διάφορες ομάδες ανθρώπων με κοινά συμφέροντα επιδιώκουν να προωθούν αυτά τα κοινά συμφέροντα. Ακόμη, θεωρεί πως μεταξύ των μικρών και των μεγάλων ομάδων παρεμβάλλονται οι μεσαίες ομάδες, στις οποίες η ατομική συμπεριφορά διαφέρει αισθητά από τις δύο άλλες περιπτώσεις. Σε αυτές (τις μεσαίες ομάδες), ο ρόλος του ατόμου δεν είναι ούτε καθοριστικός (όπως στις μικρές) ούτε αμελητέος (όπως στις μεγάλες) αλλά είναι διφορούμενος και πολύ δύσκολα προσδιοριζόμενος. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, η αποτελεσματική δράση μιας τέτοιας ομάδας εξαρτάται από τα συμφέροντα ενός σημαντικού αριθμού μελών της, τα οποία δραστηριοποιούνται στην επιδίωξη του συλλογικού σκοπού. Η βασική θέση των σύγχρονων θεωρήσεων, μπορεί να συμπυκνωθεί ως εξής: Το κράτος δεν υφίσταται πραγματικά ως οντότητα, η οποία να απαιτεί ιδιαίτερη ανάλυση και επεξεργασία. Το μόνο που έχει πραγματική σημασία και χρειάζεται ανάλυση είναι η δράση του.
Akrivopoulouchristina's Blog 